आयुष्मान भारत योजना : गरिबांचा आधारस्तंभ, पैशाअभावी कोणात्याही रुग्णाचा जीव जाणार नाही –डॉ. ओमप्रकाश शेटे

महाराष्ट्रामध्ये गरीब आणि गरजू नागरिकांना गुणवत्तापूर्ण व मोफत आरोग्यसेवा मिळावी या उद्देशाने आयुष्मान भारत – प्रधानमंत्री जन आरोग्य योजना (AB-PMJAY) आणि राज्य शासनाची महात्मा ज्योतिराव फुले जन आरोग्य योजना (MJPJAY) राबवली जात आहे. या दोन्ही योजनांची प्रभावी आणि एकत्रित अंमलबजावणी करण्यासाठी राज्य शासनाने एका विशेष समितीची स्थापना केली आहे. या समितीचे अध्यक्ष म्हणून डॉ. ओमप्रकाश सदाशिव शेटे यांची नियुक्ती करण्यात आली आहे. त्यांच्या कार्याचा आणि या योजनेच्या व्याप्तीचा मागोवा घेण्यासाठी, ‘दैनिक पोलीस न्यूज’ने डॉ. ओमप्रकाश शेटे यांच्याशी सविस्तर बातचीत केली आहे.

डॉ. ओमप्रकाश शेटे हे आरोग्य क्षेत्रातील एक अनुभवी प्रशासक म्हणून ओळखले जातात. यापूर्वी त्यांनी मुख्यमंत्री वैद्यकीय सहाय्यता कक्षाचे प्रमुख म्हणून काम केले आहे. तसेच, त्यांनी केंद्रीय आरोग्य राज्यमंत्र्यांच्या कार्यालयात OSD (विशेष कार्याधिकारी) म्हणूनही जबाबदारी सांभाळली आहे. त्यांच्या या अनुभवाचा उपयोग राज्यातील लाखो गरीब कुटुंबांना योजनांचा लाभ मिळवून देण्यासाठी होत आहे. डॉ. ओमप्रकाश शेटे यांना मदत करण्यासाठी आरोग्य व वैद्यकीय शिक्षण विभागातील वरिष्ठ अधिकारी तसेच दोन तज्ज्ञ सदस्यांचा या समितीत समावेश आहे. त्यामुळे योजनांची अंमलबजावणी अधिक कार्यक्षमतेने होत आहे. पुण्यात झालेल्या एका बैठकीत डॉ. शेटे यांनी नागरिकांना आवाहन केले की, प्रत्येकाने आयुष्यमान कार्ड काढून घ्यावे, जेणेकरून त्यांना आयुष्मान भारत योजनेचे सर्व लाभ सहज मिळू शकतील. डॉ. ओमप्रकाश शेटे यांच्या नेतृत्वाखालील ‘आयुष्मान भारत मिशन महाराष्ट्र’ समिती गरीब आणि वंचित वर्गासाठी जीवनदायी ठरत आहे. योग्य नियोजन, पारदर्शकता आणि जनजागृतीमुळे राज्यातील लाखो कुटुंबांना गुणवत्तापूर्ण आरोग्यसेवा मिळण्याचा मार्ग मोकळा झाला आहे.

Q आयुष्मान भारत योजना म्हणजे नेमकी काय आणि ती कधीपासून सुरू झाली?
A आयुष्मान भारत योजना ही केंद्र सरकारची एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. ही योजना २०१४-१५ मध्ये सुरू झाली. सामान्य नागरिकांना मोफत आरोग्यसेवा उपलब्ध करून देणे हा तिचा मुख्य उद्देश आहे. या योजनेद्वारे प्रत्येक पात्र कुटुंबाला दरवर्षी ५ लाखांपर्यंतचे आरोग्य विमा संरक्षण दिले जाते. महाराष्ट्रात या योजनेचा लाभ ग्रामीण भागापर्यंत पोहोचवण्यासाठी आम्ही सातत्याने प्रयत्नशील आहोत.

Q महाराष्ट्रात या योजनेची अंमलबजावणी कशी केली जाते?
A राज्य सरकारने ‘महात्मा ज्योतिराव फुले जन आरोग्य योजना’ आणि आयुष्मान भारत योजना एकत्रित केल्या आहेत. याची सुरुवात २८ जुलै २०२३ मध्येच झाली, मात्र प्रभावी अंमलबजावणी १ जुलै २०२४ पासून करण्यात येत आहे. मी आयुष्मान भारत समितीचा अध्यक्ष झाल्यानंतर, प्रथम राज्यातील ३३ जिल्ह्यांचा दौरा केला. त्या ठिकाणी योजनेची सद्यस्थिती जाणून घेण्यासाठी जिल्हाधिकारी कार्यालयात बैठका घेतल्या. जिल्हा आरोग्य यंत्रणा आणि जिल्हाधिकारी यांच्या सहकार्याने योजनेची अंमलबजावणी अधिक प्रभावीपणे कशी होईल यावर आम्ही भर देत आहोत. यासाठी एक सुसज्ज कॉलसेंटर सुरू करण्यात आले असून, यामध्ये ३३ अधिकारी २४ तास कार्यरत आहेत. याचा टोल-फ्री नंबर देण्यात आला आहे, ज्यावरून रुग्णांना किंवा त्यांच्या नातेवाईकांना सर्व माहिती दिली जाते. यामुळे राज्यातील जास्तीत जास्त कुटुंबांना याचा लाभ होत आहे. जिल्हा रुग्णालयांपासून खासगी रुग्णालयांपर्यंत ही योजना लागू झाली आहे.

Q आजपर्यंत किती नागरिकांना फायदा झाला आहे?
A लाखो नागरिकांनी या योजनेचा लाभ घेतला आहे. या योजनेअंतर्गत १ लाख ६४ हजार बेड शासकीय, खासगी आणि निमशासकीय रुग्णालयांमध्ये उपलब्ध आहेत. ग्रामीण आणि शहरी अशा दोन्ही भागांमध्ये शस्त्रक्रिया, मोठ्या आजारांवरील उपचार, डायलिसिस, कर्करोगावरील उपचार अशा सुविधा या योजनेच्या माध्यमातून मोफत मिळत आहेत. एप्रिल २०२४-२५ मध्ये अंदाजे ६ लाख ९१ हजार ७३२ लाभार्थ्यांना याचा लाभ मिळाला आहे.

Q महाराष्ट्रातील लोकांना या योजनेचा कसा फायदा झाला? महाराष्ट्रात AB-MJPJAY ची व्याप्ती किती आहे?
A ग्रामीण व शहरी भागातील अनेक रुग्णांना लाखो रुपयांचे उपचार मोफत झाले आहेत. यामुळे शेतकरी व कामगार वर्गाला मोठा आर्थिक दिलासा मिळाला आहे. महाराष्ट्रात सध्या २१०० पेक्षा अधिक रुग्णालये या योजनेत सामील आहेत, ज्यात सरकारी रुग्णालय (जिल्हा रुग्णालय, उपजिल्हा रुग्णालये, शासकीय वैद्यकीय महाविद्यालये) आणि खासगी मल्टीस्पेशालिटी रुग्णालयांचा समावेश आहे. इन-पॅनल केलेल्या रुग्णालयांची जिल्हानिहाय यादी राज्य आरोग्य हमी सोसायटीच्या अधिकृत संकेतस्थळावर उपलब्ध आहे. दररोज राज्यभरातील रुग्णालयांमध्ये जवळपास ५०० पेक्षा अधिक रुग्ण या योजनेचा लाभ घेत आहेत. यासाठी सरकार दरवर्षी २ हजार ५३६ कोटी रुपये खर्च करत आहे. सुरुवातीला २०११ च्या जनगणनेनुसार लाभार्थी निश्चित केले होते, पण आता रेशन कार्डधारक व्यक्ती तो लाभार्थी असे निश्चित करण्यात आले आहे. लोकांना आरोग्य उपचारांमुळे कर्जबाजारी होऊ नये आणि सर्वांना ‘आरोग्य हक्क’ उपलब्ध व्हावा, हाच या योजनेचा प्रमुख उद्देश आहे.

Q या योजनेची जिल्हानिहाय व्याप्ती कशी आहे?
A मुंबई, पुणे, नागपूर, छत्रपती संभाजीनगर (औरंगाबाद), नाशिक अशा मोठ्या शहरांमध्ये सर्वाधिक खासगी व सरकारी रुग्णालये या योजनेच्या माध्यमातून उपलब्ध आहेत. गडचिरोली, गोंदिया, नंदुरबार, हिंगोली यांसारख्या ग्रामीण जिल्ह्यांमध्ये मुख्यतः जिल्हा रुग्णालये व काही खासगी रुग्णालये या योजनेत समाविष्ट आहेत. यामुळे शहरी आणि ग्रामीण दोन्ही भागांमध्ये मोफत उपचार मिळणे शक्य झाले आहे. महाराष्ट्रातील सुमारे ९०% लोकसंख्या AB-MJPJAY योजनेखाली समाविष्ट आहे. या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी नोंदणी प्रक्रिया सोपी असून, प्रत्येक जिल्ह्यातील रुग्णालयांमध्ये शासनाने आणि सामाजिक आरोग्य सेवा संस्थांच्या माध्यमातून ‘आरोग्य मित्र’ नियुक्त केले आहेत, जे रुग्णांना किंवा त्यांच्या नातेवाईकांना मदत करतात. अनेक जिल्ह्यांत मदत केंद्रे व माहिती केंद्रे सुरू केली आहेत. लाभार्थ्यांना ‘कॅशलेस’ उपचार आणि दरवर्षी ५ लाखांपर्यंतचे कवच उपलब्ध आहे.

Q अंमलबजावणीत कोणत्या अडचणी येतात?
A काही वेळा जनजागृतीचा अभाव, कागदपत्रांची पूर्तता न होणे आणि खासगी रुग्णालयांचा कमी सहभाग अशा समस्या येतात. मात्र, आम्ही सतत कॅम्प, शिबिरे आणि माहितीपत्रकांद्वारे लोकांपर्यंत पोहोचण्याचा प्रयत्न करत आहोत.

Q पुढील योजना काय आहेत?
A सध्या २१०० पेक्षा अधिक रुग्णालये (सरकारी + खासगी) या योजनेत सामील आहेत. भविष्यात ४ हजार १८० रुग्णालये सहभागी करून घेण्याचा आमचा प्रयत्न असून, प्रत्येक पात्र कुटुंबापर्यंत ही योजना पोहोचावी हा आमचा उद्देश आहे. ही जबाबदारी माननीय मुख्यमंत्र्यांनी माझ्यावर सोपवली आहे. डिजिटल कार्ड्स, ऑनलाइन नोंदणी आणि अधिक रुग्णालयांचा सहभाग यावर आम्ही काम करत आहोत. सध्या दररोज राज्यभरातील विविध रुग्णालयांमधून ५०० हून अधिक रुग्णांना लाभ दिला जातो. भविष्यात दरवर्षी १८ ते २० लाख रुग्णांना या योजनेचा लाभ मिळावा, असा आमचा मानस आहे. यासाठी ५ हजार ६०० कोटी रुपयांचा निधी राज्य आणि केंद्र सरकारच्या माध्यमातून खर्च केला जाणार आहे. या अंतर्गत हृदयविकार, कर्करोग, मूत्रपिंड विकार, डायलिसिस, मेंदूचे आजार, गंभीर शस्त्रक्रिया अशा महागड्या उपचारांचा समावेश असून, भविष्यात सर्व प्रकारचे अवयव प्रत्यारोपण (ट्रान्सप्लांट) आणि विशेष तसेच दुर्मिळ आजारांचाही समावेश केला जाणार आहे. १७ एप्रिल २०२५ पर्यंत शासनाने योजनेच्या नवीन उपचार पद्धतींमध्ये १३५६ पॅकेज असून ते २००० पर्यंत वाढवण्याचा आमचा मानस आहे. मुंबई शहरातील पंचतारांकित आणि धर्मादाय आयुक्तांच्या अखत्यारीतील मोठ्या रुग्णालयांनाही यात समाविष्ट केले जात आहे. याव्यतिरिक्त, एक आरोग्य ॲप तयार केले जात आहे, जे प्रत्येक नागरिकाच्या हातात असेल. ‘आभा कार्ड’च्या माध्यमातून शासन यावर काम करत आहे. एका क्लिकवर तुम्हाला शासनाच्या आरोग्य सुविधा, योजना, इन-पॅनल रुग्णालये, ऑनलाइन अर्ज प्रक्रिया आणि २४ तासांच्या आत मंजुरी यांसारख्या सर्व सुविधांची माहिती मिळणार आहे. अशी सुविधा देणारे महाराष्ट्र हे देशातील पहिले राज्य असणार आहे. ते पुढे म्हणाले, “लाभार्थ्यांना गोल्डन कार्ड दिले जात आहे. हे कार्ड दाखवून कोणतीही पात्र व्यक्ती कोणत्याही नोंदणीकृत रुग्णालयात मोफत उपचार घेऊ शकेल. आता सर्व प्रक्रिया डिजिटल होत असल्याने पारदर्शकता वाढली आहे आणि भ्रष्टाचाराला आळा बसला आहे.” त्यामुळे कोणताही गरजू व्यक्ती आरोग्यसेवेपासून वंचित राहणार नाही.

Q आयुष्मान भारत योजनेबाबत डॉ. ओमप्रकाश शेटे यांची भूमिका काय?
A “आरोग्यसेवा हा प्रत्येक नागरिकाचा हक्क आहे; महाराष्ट्रातील प्रत्येक घरापर्यंत ही योजना पोहोचवणार,” ही माझी भूमिका आणि जबाबदारी आहे. महाराष्ट्रातील गरीब आणि वंचित घटकांपर्यंत आरोग्यसेवा पोहोचवण्याचे मोठे कार्य आयुष्मान भारत योजना करत आहे. या योजनेच्या अंमलबजावणीसाठी महाराष्ट्र राज्याचे अध्यक्ष म्हणून माननीय मुख्यमंत्र्यांनी माझ्यावर ही जबाबदारी दिली आहे. “आमचा उद्देश महाराष्ट्रातील प्रत्येक पात्र कुटुंबापर्यंत ही योजना पोहोचवण्याचा आहे. यासाठी अधिकाधिक रुग्णालये जोडली जात आहेत. डिजिटल कार्ड्स व ऑनलाइन नोंदणी सुरू केली आहे. भविष्यात ही प्रक्रिया अधिक सुलभ करण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत.” ते पुढे म्हणाले, “आरोग्यसेवा ही श्रीमंत-गरीब असा भेद न करता प्रत्येक भारतीयाचा हक्क आहे. आयुष्मान भारत योजनेद्वारे गरीब आणि वंचित समाजघटकांना आरोग्याची खरी सुरक्षितता मिळावी, हे आमचे ध्येय आहे.”
अशा प्रकारे डॉ. ओमप्रकाश शेटे यांनी दिलेल्या मुलाखतीतून हे स्पष्ट झाले की, आयुष्मान भारत योजना ही केवळ आरोग्य विमा योजना नसून, सामान्य नागरिकांसाठी जीवनरक्षक ठरणारी योजना आहे. महाराष्ट्रातील लाखो कुटुंबांना या योजनेतून नवे आयुष्य मिळाले आहे आणि पुढील काळात तिचा विस्तार अधिक व्यापक स्वरूपात होणार आहे.
डॉ. ओमप्रकाश शेटे यांनी मुलाखतीत आवर्जून सांगितले की, आयुष्मान भारत योजना ही केवळ विमा योजना नसून आरोग्य व्यवस्थेत सुधारणा घडवून आणणारा एक मोठा उपक्रम आहे.
आजच्या काळात आयुष्मान भारत योजना ही केवळ सरकारी योजना नसून, “गरीबांच्या आरोग्याचा आधारस्तंभ” बनली आहे. डॉ. ओमप्रकाश शेटे यांचा दृष्टिकोन स्पष्ट आहे – “आरोग्यसेवा ही श्रीमंत-गरीब यातील दरी मिटवणारी ताकद आहे.”
ही योजना आरोग्य क्षेत्रातील समाजवादी मूल्यांची खरी अंमलबजावणी आहे. पैशाअभावी कोणाचा जीव जाणे ही अन्यायाची गोष्ट आहे आणि आयुष्मान भारत योजना त्या अन्यायाविरुद्धचा प्रत्यक्ष हक्काचा लढा आहे, असेही त्यांनी यावेळी आवर्जून स्पष्ट केले.